Een commissie bracht over dit soort dingen een advies uit met de titel ‘Onverschilligheid is geen optie. De rechtsstaat maken we samen’.*) Voornaamste stelling: een duurzame rechtsstaat vraagt om gezaghebbende instanties en betrokken burgers. We vertellen er iets over.

De grondidee en de beginselen van de rechtsstaat vragen om actief onderhoud. Dat geldt zeker als de samenleving zulke waarden soms niet meer als vanzelfsprekend aanvaardt. Dat vraagt om gezaghebbende en voorbeeldige instituties die van hun fouten durven te leren, maar ook om burgers die beseffen dat leven in een rechtsstaat rechten én plichten met zich meebrengt. En die inzien dat de kernwaarden van de rechtsstaat niet alleen betrekking hebben op hun relatie met de overheid, maar ook op die met hun medeburgers.

In de dagelijkse praktijken van het samenleven ligt volgens de commissie zelfs de belangrijkste sleutel voor het behoud van en het vergroten van het draagvlak voor de kernwaarden van de rechtsstaat. Initiatieven in buurten, op scholen en op al die plaatsen waar mensen elkaar in het openbaar ontmoeten, geven inzicht in hoe we vandaag de dag het beste kunnen omgaan met de dilemma’s die de kernwaarden van de rechtsstaat - vrijheid, gelijkwaardigheid en solidariteit -onvermijdelijk met zich meebrengen.

Het is voor burgers niet altijd duidelijk wat deze kernwaarden precies betekenen, waarom ze van belang zijn en hoe je er in de praktijk mee omgaat. Dat verzwakt het draagvlak voor de rechtsstaat. Het maakt het naleven van regels moeilijker. Burgers weten dan niet meer wat ze wel en niet kunnen en mogen verwachten van politie, overheid, rechterlijke macht. De commissie pleit voor een strategie die de kernwaarden uitdraagt en vooral actief overdraagt in de alledaagse praktijken van opvoeding, onderwijs, sport en in de sfeer van de media.

Zeker in een samenleving die snel verandert, is duurzame steun voor de rechtsstaat geen overbodige luxe. Uit onderzoek blijkt aan de ene kant dat in Nederland het vertrouwen in de rechtsstaat tamelijk groot is. Maar ook blijkt die steun steeds minder vanzelfsprekend. Op onderdelen - politiek en strafrecht - is het vertrouwen soms broos, zelfs aan het afnemen, en niet erg stabiel, mede onder invloed van kwesties die veel publiciteit trekken. Als je dit alleen mar juridisch benadert biedt dat te weinig kansen om met effect te communiceren over de rechtsstaat.

Om de dilemma’s van de kernwaarden in beeld te krijgen, heeft de commissie gekeken naar drie gebieden: 1. opvoeding, onderwijs en sport, 2. openbare ruimte, en 3. media. Juist daar kan de omgang met wrijvingen en conflicten baat hebben bij de aanpak die de commissie wil. De commissie komt tot een aantal aanbevelingen die ook voor onze plaatselijke situatie de moeite waard zijn. Een paar daarvan geef ik (verkort) weer.

* Het uitdragen van de kernwaarden van de rechtsstaat moet niet alleen een zaak zijn van officiële instanties: ook burgers maken deel uit van de rechtsstaat. Erken hun rol en verantwoordelijkheid en die van maatschappelijke organisaties, en speel daarop actief in. Juist het aansluiten bij dilemma’s in de maatschappelijke praktijk (de commissie noemt het schoolplein en het sportveld als oefenplaatsen van de rechtsstaat) kan het uit- en overdragen van de kernwaarden van de rechtsstaat versterken.
* Een duurzaam vertrouwen in de rechtsstaat vraagt ook om het actief overdragen van die kernwaarden en de daarmee verbonden beginselen en normen. De rechtsstaat geldt de relatie van de burger met de overheid, maar ook de relatie tussen burgers onderling. Een duurzaam vertrouwen in de rechtsstaat vraagt om het actief voorleven, uitdragen en actief overdragen van de kernwaarden van de rechtsstaat en de daarmee verbonden beginselen en normen. Daarom zou de overheid bijvoorbeeld jongerenbegeleiders, onderwijzers en sportleiders, die dagelijks verantwoordelijkheid nemen voor overdracht van kernwaarden op de werkvloer van de samenleving, actief moeten steunen.
* Het is essentieel dat alle publieke en andere gezagsdragers consequent het goede voorbeeld geven. Als dit niet gebeurt zullen alle pogingen om waarden uit te dragen vergeefs blijven. Negatieve beeldvorming heeft ook gevolgen voor degenen die op straat en aan het loket het openbaar gezag vertegenwoordigen. Ik denk dat ook raadsleden, collegeleden, en ambtenaren zich dit goed moeten realiseren.
* Publiek leiderschap moet meer zichtbaar worden. We moeten zuinig zijn op politie, openbaar bestuur en de rechterlijke macht. Die lopen – door teveel aandacht voor bedrijfsmatigheid - het risico te vervreemden van de burgers. Persoonlijke contacten zijn en blijven wezenlijk voor het goed functioneren van deze instituties.
* Stevige inzet op combinaties van hulpverlening en handhaving versterkt het vertrouwen in de rechtsstaat. De commissie beveelt aan klassieke methoden voor handhaving en toezicht te herstellen, zoals conciërges en tramcontroleurs. Ook kan de maatschappelijke signaleringsfunctie beter worden benut door projecten op straat en met moderne technologie: ‘sms-alerts’ van de politie voor hulp bij opsporing.
* Versterking van burgerschapsontwikkeling op scholen en daarbuiten is noodzakelijk. Kennisuitwisseling houdt niet op na het onderwijs. Zoals ‘een leven lang leren’: bij allerlei vormen van (volwassen) educatie, inburgeringcursussen, bij sport en cultuur, in de oude en nieuwe media.
* De overheid moet de ontwikkelingen op het internet nauwkeurig volgen vanwege het openbare karakter van veel uitingen en de uitstraling daarvan op anderen. Handhaving van de regels van de rechtsstaat op internet vergt misschien zelfs een krachtdadiger aanpak dan in de ‘gewone’ wereld.
* Bij de communicatie over de rechtsstaat moet de overheid de zogeheten ‘koekoeksei-strategie’ volgen: aansluiten bij bestaande activiteiten van allerlei organisaties in plaats van zelf bezigheden en debatten te organiseren.

Ton van Leijen

*) Het rapport van de Cie staat op de website van het ministerie van Justitie: www.justitie.nl.